İyelik Eki — “Tamlayan” mı, “Tamlanan” mı?
İyelik eki, Türkçede sahiplik ya da aitlik ilişkisini gösteren bir dilbilgisel unsurdur. Bu yazıda iyelik ekinin tamlayan mı yoksa tamlanan mı olduğuna dair netlik kazandırmak; tarihsel arka planını ve günümüzdeki akademik tartışmaları incelemek amaçlanmıştır.
Tamlayan ve Tamlanan Kavramları: Tanım ve İşlev
İsim tamlamalarında iki yapı ögesi bulunur: birinci unsur (“tamlayan”) ikinci unsuru (“tamlanan”) açıklar. :contentReference[oaicite:0]{index=0} Örneğin “evin kapısı” ifadesinde “evin” tamlayan, “kapısı” tamlanandır. :contentReference[oaicite:1]{index=1} İyelik eki (“‑im”, “‑in”, “‑i” vb.) ise bu tamlamalarda sahiplik veya aidiyet ilişkisini ifade etmek için kullanılır. :contentReference[oaicite:2]{index=2}
Dolayısıyla “iyelik eki tamlayan mı tamlanan mı?” sorusu şu biçimde ele alınabilir: Ek hangi ögeye eklendiğinde o öge tamlayan mı, tamlanan mı oluyor? Tamlayan, tamlananı açıklayan ya da ona aitliği bildiren unsurdur; tamlanan ise açıklanan varlıktır. [1]
Tarihsel Arka Plan
Türk dilinde tamlama yapısı ve iyelik ekleri yüzyıllar boyunca gelişmiştir. Eski Türkçede sahiplik ekleri ve tamlamalar daha farklı biçimlerde gerçekleşmiş, Osmanlı Türkçesi döneminde Arapça ve Farsça etkilerle birlikte dilbilgisel terminoloji de evrilmiştir. Modern Türkçede ise tamlayan‑tamlanan ayrımı standart dilbilgisi kitaplarında yer almıştır. Örneğin “tamlayan” terimi genellikle ikinci sözün ilkini belirleyen unsur için kullanılır. Bu gösterim, Türkçedeki tamlama kavramının klasik ve modern dilbilimsel terminolojide tutarlı şekilde yer almasını sağlamıştır.
Ayrıca, iyelik ve tamlama ilişkisi dilin anlam katmanında sahiplik, aidiyet gibi toplumsal kavramları işaret eder: “arabanın kapısı” gibi bir ifade yalnızca bir nesne ilişkisi değil, aynı zamanda aitlik ilişkisini dilsel olarak kurar. Bu bağlamda, iyelik eki hem morfolojik hem anlamsal bir işlev taşır.
Günümüzde Akademik Tartışmalar
Dilbilim araştırmalarında, tamlayan/tamlanan terminolojisinin göstergelik işlevi üzerinde durulmaktadır. Bazı akademisyenler “tamlayan” ve “tamlanan” kavramlarının öğrenciler için kafa karıştırıcı olduğunu, çünkü “‑in” ekini aldığı için “tamlayan” mı yoksa “tamlanan” mı olduğunun sezgiyle algılanmasının bazen zor olduğunu belirtmektedir. Örneğin, “kitabın sayfası” ifadesinde “kitabın” iyelik eki aldığı için kimi zaman bu sözcük “tamlanan” olarak algılanabilir; ancak terminolojiye göre “kitabın” tamlayandır, “sayfası” tamlanandır.
Bu tartışma bağlamında, öğretim programlarında “tamlayan = ek alan ilk unsur” biçiminde sadeleştirme yönünde eğilimler olduğu gözlemlenmiştir. Ayrıca bilgisayar bilimleri ve doğal dil işleme alanlarında Türkçedeki tamlama çözümlemeleri için yapılan çalışmalar, tamlayan‑tamlanan ayrımının otomatik analizinde hâlâ bazı belirsizlikler içerdiğini göstermektedir. (Bakınız: otomatik morfolojik analiz çalışmaları)
İyelik Eki Hangi Tarafa Eklenir? — Örneklerle Açıklama
İyelik eki genellikle tamlanan üzerine eklenir; örneğin “evim”, “arabanız”, “kitabımız”. Burada “ev”/“araba”/“kitap” tamlanan, eki almış biçimiyle “evim”, “arabanız”, “kitabımız” tamlanan‑iyelik eki almış sözcüktür. Ancak tamlama bağlamında “arabanın kapısı” gibi ifadede “arabanın” tamlayan, “kapısı” tamlanan unsurdur. Bu durumda iyelik eki tamlananın (“kapısı”) üzerinde görülür (“arabanın kapısı”). Bu yönüyle iyelik eki “tamlanan” ögeyle daha doğrudan ilişkilidir.
Yani: Tamlayan = açıklayan / aitlik ilişkisinin ilk unsuru (çoğu zaman eki almaz ya da “‑ın/‑in” biçiminde alır), Tamlanan = açıklanan unsur ve üzerine iyelik eki veya ilgi eki düşer. Örneğin:
– “kızın kitabı”: “kızın” tamlayan, “kitabı” tamlanan.
– “öğretmenin odası”: “öğretmenin” tamlayan, “odası” tamlanan.
Bu doğrultuda “iyelik eki tamlanan mı tamlayan mı?” sorusunun yanıtı: iyelik eki, tamlanan üzerinde görülür, fakat bu, tamlayanın ilişkiyi kuran unsur olduğu anlamına gelmez.
Özetle
– “Tamlayan” kavramı, tamlamada açıklayıcı ya da aitliği bildiren ilk unsurudur. :contentReference[oaicite:4]{index=4}
– “Tamlanan” ise açıklanan, aitlik ilişkisinde üzerine yönelimli unsurudur. :contentReference[oaicite:5]{index=5}
– İyelik eki, tamlanan sözcük üzerinde yer almakta; bu nedenle iyelik eki ilişkisinde “tamlanan” ile doğrudan bağlantılıdır.
– Ancak terminolojik olarak “iyelik eki tamlanan mı tamlayan mı?” diye sorulduğunda, doğru ifade: “iyelik eki tamlanan sözcük üzerinde yer alır; tamlayan iyelik/ilgi eki alabilir ama tamlamanın ilk unsuru olarak tanımlanır.”
Bu noktada okuyucuya bir soruyla yönelmek isterim: Sizce dilimizde tamlayan‑tamlanan ayrımının öğretiminde karşılaştığınız en büyük zorluk nedir? Bu kavramları aklınızda kolayca tutabilmek için ne gibi yöntemler kullanıyorsunuz?
Yorumlarda paylaşmanız halinde, bu konu üzerine farklı öğretim stratejilerini de birlikte değerlendirebiliriz.
—
Sources:
[1]: “İsim Tamlaması: Türkçe Dil Bilgisinde İsim Tamlamalarının Türleri ve …”