İyelik Eki Nerede Olur? Tarihsel Arka Plan ve Günümüz Akademik Tartışmalarıyla
Dilin İzinde: Bir Tarihçinin Başlangıcı
Dil, insan topluluklarının tarihte bıraktığı en kalıcı izlerden biridir. Yüzyıllar boyunca insanlar yalnızca kendi deneyimlerini ve düşüncelerini değil, aynı zamanda ait oldukları sosyal dünyayı da dile yansıtmışlardır. Bir kelimenin arkasına eklenen küçük bir parça —örneğin bir iyelik eki— aslında derin bir toplumsal ve tarihsel alışkanlığın, kimlik ve sahiplik duygusunun dilbilimsel izdüşümüdür. Bu yazıda, Türkçede iyelik ekinin “nerede olur?” sorusunu hem tarihsel bağlamda hem de günümüzdeki akademik tartışmalar ışığında ele alacağız.
Tarihsel Sürece Dair Bakış
Türk dili, Eski Türkçeden başlayıp günümüz Türkiye Türkçesine ulaşırken birçok evrim geçirmiştir. Bu dönüşüm sürecinde, dilin eklemeli yapısı ve sahiplik ilişkilerini gösteren eklerin biçimi bizim için önemli ipuçları taşır. Örneğin, ekin kökeni üzerine yapılan bir çalışmada “iyelik ekleri … dilimizde çok çeşitli ve yaygın kullanışlara sahip” biçiminde tanımlanmıştır. [1] Eski Türkçede “iye” kelimesinin “sahip” anlamına geldiği ve iyelik eklerinin bu kökten türediği yönünde görüşler de vardır. [2]
Eklemeli dillerde, bir isme getirilen ekin “kime ait” olduğu sorusuna cevap vermesi beklenir. Türkçede ise isim + iyelik eki + gerekirse hal eki yapısı, dilbilimsel olarak incelenmiştir. Örneğin İngilizce “his house” gibi değil, “ev‑i / ev‑im / ev‑imiz” gibi bir yapı söz konusudur: isim kökü (“ev”), oradan gelen iyelik eki, ardından hal eki ya da durum eki gelebilir. Bu bağlamda “iyelik eki nerede olur?” sorusunun bir kısmı da “isim kökünden sonra, hal eki öncesinde miyken veya hal ekiyle birlikte miyken?” gibi daha teknik bir sorudur. Akademik çalışmalar bu konuda eklerin sırası, ünlü uyumu ve çekim ekleriyle karışmaması üzerine yoğunlaşmıştır. [3]
İyelik Ekinin Konumu: Günümüzdeki Kullanımı ve Kuralları
Günümüz Türkçesinde, bir isim soylu sözcüğe iyelik eki getirildiğinde şu genel yapıya sahiptir: İsim + iyelik eki + (çoğul eki ya da hal eki) şeklinde. Örneğin “kitabımda” ifadesinde: “kitap” (isim kökü) + “‑ım” (1. tekil iyelik eki) + “‑da” (locatif hal eki). Buradan çıkarılabilecek kural şudur: iyelik eki, hal ekleri (durum ekleri) gelmeden önce yer alır. Bu kullanım dilbilimsel kaynaklarda açıkça ifade edilmiştir: “Türkçede sözcük birden fazla ek aldığında eklerin dizilimi önemlidir.” [4]
Ancak pratik kullanımda bazı karışmalar görülebilmektedir. Örneğin iyelik eki ile hal eki şekli benzer olabilir ve “‐i” eki hem üçüncü tekil iyelik hem de belirtme hal eki olarak kullanılabilir. Bu da “arkadaşının” ile “arkadaşını” arasında anlam farkına yol açar. Dilbilimsel kaynaklar, iyelik ekinin “kime ait” sorusuna cevap verdiğini; hal ekinin ise “neyi, kime, hangi durumda” sorularına cevap verdiğini vurgular. [5]
Akademik Tartışmalar ve İyelik Ekinin Sınırları
Akademik literatürde, iyelik eklerinin yalnızca isimlere mi, yoksa zamirlere ya da başka yapılarla mı birleşebileceği yönünde tartışmalar mevcuttur. Örneğin bir çalışmada, “iyelik ekleri … yalnızca isim soylu sözcüklere gelir” ifadesi yer alır. [3] Bu bakımdan “iyelik eki nerede olur?” sorusunun bir yönü: sadece isimler mi yoksa sıfat-fiil, zamir gibi yapıların ardından da mı gelebilir? Ayrıca, iyelik ekinin kökeni, bazı araştırmalarda “çekim eki” mi yoksa “yeni biçim kazanan yapı” mı olduğu açısından değerlendirilmiştir. [1]
Toplumsal bağlamda ise, sahiplik kavramının dilde ifadesiyle birlikte, bireylerin nesnelerle ve sosyal gruplarla olan ilişkisi de değerlendirilebilmektedir. Bu bağlamda iyelik ekleri yalnızca dilbilgisel bir ek olmaktan çıkarak kültürel bir işlev kazanır: “benim arabam”, “bizim evimiz” gibi ifadeler toplumsal kimliklerin ve aidiyet duygularının dildeki yansımalarıdır.
Sonuç: Nerede ve Nasıl Kullanılır?
“İyelik eki nerede olur?” sorusuna kısa bir özetle yanıt vermek gerekirse: Türkçede bir isim kökü gelir, bunun ardından iyelik eki gelir; eğer varsa çoğul eki ya da hal eki ise iyelik ekinden sonra alınır. Dolayısıyla yapı şu şekildedir: İsim + iyelik eki + çoğul/hal eki. Bununla birlikte, eklerin sırası, ünlü uyumu ve sözcüğün yapısı dilin tarihsel evriminden gelen kurallarla biçimlenmiştir. Geçmişten günümüze dilin değişimi, iyelik eklerinin kullanımındaki çeşitliliği ve toplumsal bağlamını ortaya koyar. Günümüzde akademik çalışmalar iyelik eklerinin sınırlarını, kullanımını ve tarihsel kökenini daha ayrıntılı irdelerken, bizler de bu küçük ama anlamlı dil birimlerinin kimlik ve aitlik duygusunu nasıl taşıdığını görebiliriz.
—
Sources:
[1]: “ÜÇÜNCÜ BÖLÜM – DergiPark”
[2]: “İyelik eki nedir, iyelik eki örnekleri nelerdir, Türkçede iyelik …”
[3]: “YKS Edebiyat Türkçe: İyelik Ekleri”
[4]: “Turkish grammar”
[5]: “İyelik Eki Nedir? Örneklerle Türkçe Dilbilgisi Kılavuzu 2025”